Prawa ucznia nie mogą być tylko deklaracją – jak wzmocnić ochronę praw dziecka w szkole

29 sierpnia 2025

Stanowisko UNICEF Polska w sprawie projektu zmian w ustawie Prawo oświatowe oraz niektórych innych ustaw (UD222).

Jako UNICEF Polska przekazaliśmy Ministrze Edukacji Barbarze Nowackiej stanowisko do projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo oświatowe oraz niektórych innych ustaw (UD222), poddanego konsultacjom publicznym. Projekt ma uregulować prawa i obowiązki uczniowskie na poziomie ustawowym oraz wzmocnić mechanizmy ochrony, m.in. poprzez wprowadzenie do ustawy nowego rozdziału dotyczącego praw, wolności i obowiązków uczniowskich oraz stworzenie systemu organów ochrony praw uczniowskich poprzez wprowadzenie Szkolnych i Krajowego Rzecznika Praw Uczniowskich.

Naszym zdaniem rozwiązania zawarte w projekcie idą we właściwym kierunku, który może ujednolicić standard ochrony praw ucznia w całej Polsce. Podniesienie rangi praw uczniowskich oraz wprowadzenie systemowych rozwiązań ochrony sprzyja transparentności i stosowaniu prawa w praktyce. Jest to zgodne z naszymi dążeniami i wizją systemowej zmiany w edukacji, prowadzącej do budowania kultury szkoły, w której uczniowie i uczennice doświadczają swoich praw w relacjach, procedurach i decyzjach podejmowanych z ich udziałem – edukacji opartej o prawa dziecka.

Pozytywnie oceniamy kierunek prac nad ustawą i dostrzegamy realny potencjał wzmocnienia ochrony praw dzieci w szkole. Nasze najnowsze badanie „Prawa dziecka w Polsce 2024” jasno pokazuje, że istnieje pilna potrzeba ich wprowadzenia. Tylko 38 proc. uczniów i uczennic uważa, że ich prawa są w szkole respektowane, rola szkoły jako źródła wiedzy o prawach dziecka spadła do 63 proc., a 73 proc. młodych wskazuje na stres wynikający z przeciążenia nauką i presji ocen. Te dane jednoznacznie wskazują, że szkoła potrzebuje rozwiązań systemowych przekładających się na realną zmianę doświadczenia dzieci – tak, by czuły się bezpieczne i wysłuchane, ich głos był brany pod uwagę, wiedziały, gdzie szukać pomocy w razie naruszenia praw, oraz mogły rozwijać się w środowisku opartym na szacunku i zaufaniu

– powiedziała Renata Bem, Dyrektor Generalna UNICEF Polska.

Niezmiernie istotne jest, aby proponowane w projekcie rozwiązania realnie wzmacniały prawa uczniowskie w codzienności szkoły. Jednak aby to osiągnąć, projektowane przepisy powinny zostać doprecyzowane, tak by ogólne deklaracje przekształcić w jednoznaczne i egzekwowalne procedury gwarantujące uczniom autentyczny wpływ na sprawy szkoły oraz bezpieczeństwo w korzystaniu z praw. U podstaw tych rozwiązań musi być jednoznaczne osadzenie działania szkoły w standardach Konwencji o prawach dziecka — od zasady nadrzędnego interesu dziecka (art. 3), przez prawo do bycia wysłuchanym i swobodnej wypowiedzi (art. 12–13), po poszanowanie prywatności i godności oraz upowszechnianie wiedzy o prawach (art. 16, 29, 42).

Najważniejsze zmiany do projektu proponowane przez UNICEF Polska:

Jednoznaczne odwołanie do Konwencji o prawach dziecka w rozdziale o prawach, jako podstawowego źródła katalogu praw ucznia. Takie rozwiązanie porządkuje system i wspiera stosowanie praw w praktyce szkolnej (Wynikające z Konwencji: obowiązek państwa do wdrażania praw – art. 4; zasada niedyskryminacji – art. 2; nadrzędny interes dziecka – art. 3 ust. 1; prawo do informacji o prawach – art. 42; cele edukacji wspierające pełny rozwój dziecka – art. 29).
Rozdzielenie praw i obowiązków w dwóch odrębnych rozdziałach ustawy. Prawa dziecka są niezbywalne i nie powinny być interpretowane w powiązaniu z wypełnianiem obowiązków (co wynika z zasady interesu dziecka i niedyskryminacji). Taki układ minimalizuje ryzyko relatywizowania praw w praktyce szkolnej.
Wybór Szkolnego Rzecznika Praw Uczniowskich (SRPU) przez uczniów i uczennice w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych. Mandat z bezpośredniego, równego i tajnego głosowania wzmacnia niezależność rzecznika i zaufanie do instytucji stojącej na straży praw młodych.
Wyraźna klauzula antyodwetowa obejmująca relacje rówieśnicze. Szkoła powinna przeciwdziałać szykanom, wykluczaniu czy stygmatyzacji osoby zgłaszającej naruszenia. To praktyczne wdrożenie ochrony godności i bezpieczeństwa dziecka.
Obowiązek jasnego informowania ucznia o wszczęciu i przebiegu postępowania oraz przysługujących prawach, w języku adekwatnym do wieku, z prawem do wsparcia (np. SRPU). Rozwiązanie takie realizować będzie wynikające z Konwencji prawo do bycia wysłuchanym (art. 12), do swobodnego wyrażania opinii (art. 13), do poszanowania prywatności i godności (art. 16) oraz – odpowiednio – dostęp do informacji, standardy sprawiedliwego traktowania oraz nadrzędny interes dziecka w sytuacjach quasi-spornych (art. 17, art. 40, art. 3).

Dodatkowo proponujemy:

Doprecyzowanie, że SRPU stoi na straży praw dziecka (nie tylko uczniowskich), a Krajowy Rzecznik działa w nadrzędnym interesie dziecka i w oparciu o Konwencję.
Wprowadzenie stałego obowiązku szkoły do upowszechniania wiedzy o prawach dziecka – systematycznie, włączając treści o prawach do programów i praktyk szkoły (informowanie o prawach – art. 42; cele edukacji – art. 29).
Ustanowienie przejrzystych i partycypacyjnych zasad dotyczących stroju/wyglądu oraz korzystania z telefonów – zrezygnowanie z niejasnych sformułowań, wprowadzenie gwarancji uzasadnionych wyjątków (w szczególności zdrowotnych lub edukacyjnych), poszanowanie prywatności oraz współtworzenie zasad z udziałem samorządu uczniowskiego. To zmniejsza pole do arbitralności i konfliktów.

Prof. dr hab. Ewa Jarosz w rekomendacjach w raporcie Prawa dziecka w Polsce 2024 podkreśla, że z perspektywy praw dziecka kluczowe jest, aby szkoła stała się środowiskiem dobrostanu opartym na prawach dziecka – systemem, w którym uznanie, podmiotowość i bezpieczeństwo są standardem.

Proponowana ustawa jest ważnym krokiem ku rzeczywistej ochronie praw dziecka w szkole, o ile wyznaczoną ramę wypełnimy przejrzystymi, zrozumiałymi procedurami reagowania, a także upowszechnimy instytucję rzecznika praw ucznia i wiedzę o jego roli wśród uczniów i rodziców. Kluczowe jest jednoznaczne umocowanie przepisów w Konwencji o prawach dziecka, rozdzielenie praw od obowiązków, wprowadzenie jednolitych standardów informowania i wysłuchania, formalne gwarancje udziału uczniów i uczennic w decyzjach oraz odpowiedzialny nadzór nad relacjami i bezpieczeństwem w szkole – tak, aby prawa ucznia były codziennym standardem działania, a nie tylko deklaracją

– zaznaczyła prof. dr hab. Ewa Jarosz.

Zaproponowane przez nas poprawki służą temu, aby uregulowanie praw uczniowskich w ustawie i powołanie Rzeczników Praw Ucznia w jak największym stopniu przełożyło się na codzienne doświadczenie uczniów i uczennic – zgodnie z Konwencją o prawach dziecka i ideą edukacji opartej na prawach dziecka, czyli takiej która nie tylko uczy o prawach, ale jest prowadzona w oparciu o nie i z ich poszanowaniem. Wyrażamy nadzieję, że nasze uwagi pozwolą jeszcze pełniej zrealizować cel projektu – uporządkowanie praw i obowiązków uczniowskich – a zarazem zapewnią pełną realizację standardów ochrony praw dziecka w polskiej szkole. Będziemy uważnie monitorować dalsze prace nad projektem i informować o ich postępach.

Materiały do pobrania: Raport „Prawa dziecka w Polsce 2024”.